Sevel un antologiezh divyezhek eus danevelloù Gwalarn

E-touez an darvoudoù hag an oberoù lusket  gant Spered Gwalarn 2025 ez eus un antologiezh  danevelloù divyezhek embannet gant Al Liamm. Gouzout a reer ez eo pal an embregadenn-se lidañ kant vloaz krouidigezh ar gelaouenn a dreuzfurmas don al lennegezh vrezhonek, ha muioc’h c’hoazh ar sell a veze taolet war ar brezhoneg. E-touez ar raktresoù emañ al levr Gwalarn, 100 vloaz/100 ans, Danevelloù-Nouvelles.

 

Ur raktres kaset da benn gant SKRIV !

Aozet eo bet gant izili SKRIV ! Emglev ar Skrivagnerien Vrezhonek[1], ur gevredigezh hag a venn kas war-raok ar c’hrouiñ lennegel e brezhoneg. Krouet e oa bet e miz Mezheven 2024 evit bodañ skrivagnerien ha skrivagnerezed hag a gred e dazont al lennegezh vrezhonek. Ul lec’h eskemm hag ul lec’h stummañ eo da gentañ-penn. Bodañ a ra evit ar mare pemp den warn-ugent. Evito ez eo sevel raktresoù boutin an doare gwellañ da vont war-raok. Setu perak e oa bet divizet kemer perzh e Spered Gwalarn 2025 dre ginnig un dornad danevelloù divyezhek savet gant skrivagnerien luskad Gwalarn end-eeun.  

Nav troer a zo aet war ar roll evit sevel an antologiezh-se. N’int ket evit an darn vrasañ anezho troerien a vicher, met tud a youl vat. Asantet o deus ma ve reizhet o labour a-stroll, ha dre meur a eskemm etrezo int deuet a-benn da ginnig danevelloù a dalvez ar boan bezañ lennet.

Un tañva eus un doare nevez da welout ar bed

Pemzek danevell eus mare Gwalarn a zo kinniget d’al lennerien, dezho da dañva oberoù skrivagnerien ha skrivagnerezed a gredas ober eus ar brezhoneg ur benveg e-tailh da ziskleriañ o santadoù hag o mennozhioù. Liesseurt-kenañ int. Bez’ ez eus skrivagnerien anavezet evel Roparz Hemon, Abeozen pe Jakez Riou, met ivez tud dianavezetoc’h evel ar skrivagnerez Meavenn pe Alan an Diuzet. A-wechoù e kaver skridoù kriz evel « Ar c’higer » gant Abeozen,  un istor a dremen e-pad ar Brezel Bed kentañ, pe hini Jakez Riou gant «  Ar barr-avel » e-lec’h ma weler ur gwaz o vont d’en em grougañ da-heul un darvoud dic’hortoz. Danevelloù realour a zo evel « An toueller » gant Roparz Hemon, a zeskriv tonkad c’hwerv ur mekanisian eus porzh-kenwerzh Brest pe buhez rust ur marc’hadour  saout en etrebrezel e-kostez Landivizio gant Abeozen (« Ar reder foarioù »). Bez ‘ez eus ivez bed hud ar maezioù kontet gant Youenn Drezen e-barzh « Ar c’hloc’h aour » pe « Al laer dienn » gant Yeun ar Gow. N’eo ket bet ankounac’haet ar mousfent kennebeut : unan yen a-walc’h gant istor ur mestr-skol hag a venn sevel un abadenn c’hoariva na vo ket un taol berzh evitañ e-unan, « Mari Stuart » gant Roparz Hemon ; unan drantoc’h gant ur jeneral o tasorc’hiñ diouzh e arched gant Jakez Konan e-barzh « Lannevern e kañv ». Tonkad prizonidi e-pad an Eil Brezel bed eo a zo kontet dimp gant Alan an Diuzet e-barzh « Ar falslizher », ur brederiadenn a-zivout ar fealded gwaz/maouez. Sell ur vaouez war ar bed hag an dud eo  a gaver gant Meavenn, ar skrivagnerez nemeti moarvat e-touez skipailh Gwalarn, e-barzh « Merc’hed brest » hag « Ar c’hentañ toull ». Ur meneg diwezhañ evit danevell Divi Kenan Kongar, alias Frañsez Kervella, gant « Drailhennoù diwezhañ ar pardon », hunvre daou baotr yaouank  hag a sav en o fenn ar c’hoant da guitaat o farrez c’henidik ma’z int stag outi.

Treiñ oberoù Gwalarn e galleg ?

Dres, perak ‘ta treiñ e galleg danevelloù brezhonek ? Gouzout a ra SKRIV ! ez eus reoù hag a gav droch, diezhomm, pe zoken dañjerus ober an dra-se. Mar fell d’an dud lenn, ra zeskint hor yezh karet ! N’emaomp ket mui avat e  1925, pa voe embannet « Le premier et dernier manifeste de Gwalarn en langue française » e kelaouenn Breiz Atao! D’ar mare-se e oa etre 1 hag 1,5 milion a dud hag a gomze brezhoneg. Poent e oa neuze paouez da zifenn ar brezhoneg dre ar galleg, ha treiñ kein d’ar rannvroelezh ha d’ar broviñsegezh. Hiziv e konter a-hervez war-dro  100 000 a dud gouest da  vrezhonegañ…

Penaos ‘ta dedennañ an dud, ar re yaouank peurgetket, ma ne vez ket roet dezho an tu da dañva al lennegezh vrezhonek, e galleg end-eeun, pa’z eo bremañ - plijet pe get - ar yezh implijet gant ar braz eus an dud e Breizh ? Ha daoust ha ne vefe ket mat, dre an doare-mañ, reiñ tro d’ar vrezhonegerien diasur d’en em dommañ ouzh al lenn ha d’an deskerien  gwellaat o live brezhoneg gant sikour an div destenn, keñver-ha-keñver ?

Penaos e ra ivez yezhoù evel ar finneg pe an islandeg, da skouer, evit bezañ anavezet en tu all d’o harzoù, anez bezañ troet e yezhoù implijet stank evel ar saozneg pe ar galleg ?

E-barzh an antologiezh, an testennoù brezhoneg-galleg, lakaet tal-ouzh-tal, a ro tro ivez da geñveriañ an div yezh, hag, emichañs, ar c’hoant d’al lennerien c’hallek da dizhout ar c’hlann all, an hini vrezhonek.

 

Fulup Lannuzel

 

---

[1] Sl. blog : https://skrivagnerienbzg.blogspot.com/

 

Gwalarn kant vloaz warlerc’h

Tennañ kentel evit ijinañ ul lennegezh nevez

 

Brasañ darvoud hol lennegezh eo Gwalarn. Ur skipailhig a dud e oant, yaouank-flamm anezho, gwelet gante an Europeaniz oc’h en em zistrujañ dre an armoù, gwelet gante un den yaouank diwar pemp bezañ lazhet pe vac’hagnet er brezel. Gwelet o deus ivez penaos n’eus ket bet dalc’het kont eus sakrifis ar Vretoned a oa o c’hortoz un tamm anaoudegezh eus ar stad : doujañ ouzh o yezh doujañ ouzh o sevenadur, doujañ ouzh o identelezh. Er c’hontrol, dont a ra ministr an deskadurezh d’ober goap ouzh ar Vretoned ” Pour l’unité linguistique de la France la langue bretonne doit disparaitre”.

 

 

 

A-zehoù da gleiz : Meven Mordiern, Frañsez Vallée, Abeozen, Roparz Hemon

 

 

Er c’hontrol eus broadelourien Breiz Atao, Roparz Hemon ne oa ket evit huchal hir en e c’houg. Evitañ, krouiñ ul lennegezh vroadel a zlee bezañ ar respont. En e spered e oa skridoù a bledfe gant ar c’hudennoù a-vremañ ha n’eo ket fogasiñ kaerder maeziou Breizh Izel : ”Ma ne vez ket mui anv eus al lanneier alaouret na tourioù dantelezet hon iziloù, petra vern ! ” Troiñ kein a reas ouzh doare Botrel da daolenniñ Breizh, troiñ kein ivez ouzh ar bed katolik troet war-zu derc’hel ar relijion mod kozh ha stourm ouzh ar mennozhioù nevez o tont eur ar c’herioù.

 

Aet oa lennegezh vreizh da lennegezhig p’en deus krouet Roparz Hemon Gwalarn en nevez amzer 1925. Studier e oa d’ar mare-se e Pariz hag en deus  kavet harp Breiz Atao evit embann ur stagadenn lennegel. Levezonet eo bet da zigentañ gant mennozhioù Mordrel, rener ar gelaouenn a faote dezhañ tizhout da gentañ-penn ar vegenn eus ar Vretoned. Roparz Hemon ne vourre ket ouzh Mordrel ha troc’het buan al liammoù gant Breiz Atao goude 6 niverenn.

 

Komprenet en deus ivez e oa aet an tenn er c’hleuz, pa oa anv eus tizhout ha kendrec’hiñ ar Vretoned desket. ”Na diaes eo gwerzennoù Jarl ! Hep roll ar geriou dianavezet biken ne vijen deut a-benn d’e veizañ” a skrive Jakez Kerrien e dibenn 1925.

 

Setu re Walarn o vont war zu ar gelennadurezh poblek : geriaduriou, yezhadurioù, brezhoneg eeun, Skol ober evit an dud deuet, Kannadig Gwalarn evit ar vugale ... Ramzel eo al labour graet ha dreist-holl o deus digoret an hent evit ar bloavezhioù da zont. Romantoù, danevelloù, barzhonegoù dieub, skridoù skiantel, levrioù skeudennaouet evit ar vugale. War beb tachenn o deus degaset nevezinti.

Pouez ar skrivagnerien gwriziennet-don e giz Drezen, Riou, Kerrien, Abeozen o deus roet da Walarn un ton dibar. En o c’hichen tud eus kêr e-giz Roparz Hemon, Meavenn pe tud o vevañ er c’herioù bras, o deus toullet hentoù nevez war un dachenn difraost. Met ar pezh a sache o evezh eo gwelet penaoz e yae war-raok al lennegezhioù all en Europa, lennegezhioù pobloù bihan o stourm evit kaout ur gador en ur bed nevez, e-lec’h ma c’hellfe pep sevenadur bihan sevel e benn hag eskemm gant ar re all.

Katalunia, Flandrez, Euzkadi, Finland, Hungaria, Estonia, Yougoslavia, re Walarn a sell ouzh birvilh al lennegezh european, war an dro e stagomp da droiñ al lennegezhioù bras, saozneg, alamaneg, spagnoleg. Tost-tre d’o c’halon eo ar pobloù keltiek a sacho o evezh : lennegezh gozh Iwerzhon gant Roparz Hemon, lennegezh gozh Kembre gant Abeozen, hag al lennegezh a-vreman gant Drezen, Meaven, Loiez Andouard.

Re Walarn o deus stourmet ivez evit sevel ur yezh unvan. Ur ranngalon e oa dezhe kaout ar ”KLT” (Kerne Leon Treger) hag ar Gwenedeg distag. Pa’z eus bet anv da zamzigorin dorioù ar skolioù publik d’ar brezhoneg ez eus bet komprenet gante e oa poent klask un emglev. Tro gwenn o deus graet an taol kentañ e 1936. Roparz Hemon ne c’houzañve ket e vije Gwenediz o renañ an traoù. Met al labour teknikel a oa bet sevenet. Aes eo bet d’en em glevet e 1941 ha lakaat er pleustr goude.
Goude ar brezel eo Al Liamm a vo hêrezh Gwalarn gant ur rummad yaouank nevez. Met chomet eo kreñv levezon Gwalarn war spered ar skrivagnerien nevez. Lod o deus klasket bezañ poblekoc’h gant Brud, n’o deus ket tizhet muioc’h a dud. Gant skipailh Preder hon eus adkavet spered ar brezhoneg uhel evit ar vegenn.

Ar bloavezhioù 1970 o deus gwelet daou emsav nevez hini an UDB, da laret eo skridoù liv ar politikerezh eus an tu kleiz gante a yae tre gant stourmoù pobl Vreizh d’ar mare-se. Diouzh un tu all luskad Yod Kerc’h en deus lakaet da darzhañ girzhier dereat al lennegezh vrezhonek. Evit ar wech kentañ e skrived traoù divergont, a-c’hin d’ar pezh oa bet lennet betek-henn.

 

Kant vloaz war-lerc’h emañ atav hor skrivagnerien levezonet gant doareoù Gwalarn da sevel lennegezh. Met da ziwall a zo. En dek vloaz tremenet ez eo tavet teir gelaouenn lennegel. Brud Nevez, Aber, Nidiad a zo aet da get. Ne chom mui nemet Al Liamm. Zoken ma vez embannet e Ya pe e Al Lanv pe Bremañ tammoù skridoù lennegel, ez eus ezhomm da  roiñ lañs d’ul lusk nevez d’hol lennegezh. Bugale Diwan o deus gouiet krouiñ ur bed nevez birvidik war dachenn ar c’hleweled met dilezet o deus tachenn bouezhus al lennegezh.  Arabat lezel hor yezh etre daouarn an naouegezh artifisiel ne oar nemet ranouelliñ ar bed kozh. Ijinomp ul lennegezh dic’harzh evit ar vrezhonegerien da-zont.

 

Bernez Rouz